وقتی اسم هورمون رشد را می‌شنویم، اولین چیزی که به ذهن‌مان می‌رسد، بلند شدن قد در دوران کودکی و نوجوانی است.

در حالی که این هورمون علاوه بر افزایش قد، نقش مهمی در سلامت کلی بدن دارد. از انرژی روزانه گرفته تا رشد عضلات و حتی ترمیم بافت‌ها بعد از آسیب، همگی تا حد زیادی تحت تاثیر هورمون رشد هستند.

بدن ما این هورمون را به طور طبیعی در طول زندگی ترشح می‌کند، با این حال اگر سطح آن از حد طبیعی کمتر باشد، پزشکان هورمون رشد مصنوعی تزریق می‌کنند.

هورمون رشد چیست؟

اسم هورمون رشد در انگلیسی Growth Hormoneبه اختصارGH است که با نام سوماتوتروپین هم شناخته می‌شود. این هورمون، یک هورمونی طبیعی به‌شمار می‌آید که ساختار پروتئینی دارد وغده هیپوفیزمسئول تولید و آزاد کردن آن است.

غده هیپوفیز از ۲ بخش به نام‌های لوب جلویی (قدامی) و لوب پشتی (خلفی) تشکیل می‌شود. لوب جلویی مسئول تولید هورمون رشد است. این هورمون نقش مهمی در سلامت کلی بدن دارد و رشد کودکان را تقویتی می‌کند.

با بسته شدن صفحات رشد در استخوان یا همان اپی‌فیزها، هورمون GH دیگر باعث بلندتر شدن قد نمی‌شود، اما همچنان برای بدن مورد نیاز است. در واقع، پس از اتمام دوره رشد، این هورمون به حفظ ساختار و متابولیسم طبیعی بدن، از جمله نگه داشتن حفظ سطح قند خون (گلوکز) در محدوده سالم کمک می‌کند.

هورمون GH به ۲ شکل وجود دارد. نوعی که بدن به طور طبیعی آن را تولید می‌کند و یک نوع مصنوعی. پزشکان GH مصنوعی را که گاهی‌ اوقات تحت عنوان هورمون رشد انسانی نوترکیب یاد می‌شود، برای درمان بیماری‌های خاص تجویز می‌کنند. شما هیچ‌وقت نباید بدون تجویز مستقیم پزشک ازGH مصنوعی استفاده کنید.

مکانیسم ترشح و تنظیم هورمون رشد

غده هیپوفیز در طول روز هورمون رشد را به صورت پالس‌هایی (ضربانی) آزاد می‌کند. آزادسازی هورمونGHتوسط ۲ هورمون به نام‌های هورمون آزادکننده هورمون رشد یا GHRH ترشح هورمون GH را تحریک می‌کند (و سوماتوستاتین) ترشح HG را مهار وکنترل می کند. 

این هورمون‌ها از طریق هیپوتالاموس ترشح می‌شوند. چندین هورمون غدد درون‌ریز دیگر، از جمله فاکتور رشد شبه انسولینی یکIGF-1در تنظیم هورمون رشد نقش دارند IGF-1 یک مهارکننده اصلی تولید GH است، در حالی که هورمون‌هایی مانند تیروکسین، گلوکوکورتیکوئیدها و گرلین ترشح GH را تحریک می‌کنند.

در واقع، IGF-1 که توسط کبد آزاد می‌شود، یکی از شناخته‌شده‌ترین اثرات فعالیت GH است. این ماده نقش مهمی در مهار ترشح هورمون رشد دارد، بدین شکل که با تحریک ترشح سوماتوستاتین و مهار GHRH هورمون آزادکننده GH یک حلقه بازخورد منفی ایجاد می‌کند.

در افراد سالم، ترشح GH توسط هایپرگلیسمی (قند خون بالا) مهار و از طریق خواب، استرس، ورزش، هیپوگلیسمی (قند خون پایین) و اسیدهای آمینه تحریک می‌شود.

نقش هورمون رشد در بدن انسان

کاربرد اصلی هورمون رشد، تحریک رشد در کودکان و تاثیر بر متابولیسم (نحوه تبدیل غذای مصرفی به انرژی در بدن) است. در ادامه بیشتر در مورد این کاربردها توضیح می‌دهیم.

• تاثیر هورمون GH بر رشد

هورمون رشد تقریبا در هر بافت و اندامی از بدن باعث رشد می‌شود. با این حال، بیشتر به دلیل تاثیر آن بر رشد غضروف و استخوان، به‌ویژه در سال‌های نوجوانی و در دوران بلوغ، شناخته‌شده است. هورمون GH سیگنال‌هایی را به سمت سلول‌های غضروفی به نام کندروسیت‌ها و سلول‌های استخوان‌ها به نام استئوبلاست‌ها می‌فرستد تا تکثیر را افزایش دهند و باعث بلندتر شدن قد شوند.

پس از اتمام دوره رشد و بسته شدن صفحات رشد استخوانی، هورمون GH دیگر کمکی به بلندتر شدن قد نمی‌کند، اما همچنان نقش مهمی درحفظ ساختار طبیعی بدن در بقیه طول عمر دارد.

• تاثیر هورمون GH بر متابولیسم

متابولیسم همان واکنش‌های شیمیایی در بدن است و کمک می‌کند تا غذایی را که می‌خورید به انرژی تبدیل شود. تمام سلول‌های بدن برای عملکرد صحیح به انرژی نیاز دارند. هورمون GH در درجه اول با افزایش تولید فاکتور رشد شبه انسولین-۱ IGF-1و تاثیر آن بر سلول‌های بدن، بر متابولیسم تاثیر می‌گذارد.

همان‌طور که پیشتر گفتیم IGF-1هورمونی است که از نظر ساختار شباهت زیادی به انسولین دارد و می‌تواند اثرات GH را در بدن مدیریت کند. انسولین یک هورمون ضروری است که توسط لوزالمعده تولید می‌شود و با کاهش سطح قند خون (گلوکز) به تنظیم آن کمک می‌کند IGF-1مانند انسولین، اثرات کاهش‌دهنده گلوکز (سطح قند خون) دارد.

محدوده طبیعی هورمون رشد

غده هیپوفیز هورمون رشد را به صورت پالس‌ آزاد می‌کند که اندازه و طول آن‌ها بسته به عواملی مانند زمان روز، سن و جنس متفاوت هستند. به همین دلیل اگر اندازه‌گیری‌ سطح GH در آزمایش هورمون رشد به طور تصادفی انجام شود، ممکن است نتایج معتبر نباشند.

همچنین این امکان وجود دارد که محدوده نرمال هورمون GH از آزمایشگاهی به آزمایشگاه دیگر متفاوت باشد. از همین‌رو بهتر است برای تفسیر نتیجه آزمایش از پزشک فوق تخصص غدد کودکان مشورت بگیرید.

آیا هورمون رشد قد را بلندتر می‌کند؟

هورمون رشد GH نقش مهمی دررشد عمودی قد کودکان دارد. اما زمانی که صفحات رشد استخوانی پس از اتمام دوره رشد بسته شوند، هورمون GH دیگر به بلندتر شدن قد کمک نمی‌کند. از این دوره به بعد، هورمون رشد برای حفظ ساختار بدن و تنظیم متابولیسم مورد نیاز است.

هورمون رشد تا چه سنی ترشح می‌شود؟

هورمون رشد در تمام طول عمر ترشح می‌شود، اما مقدار آن بسته به سن تغییر می‌کند. در دوران کودکی، به‌ویژه سنین رشد و بلوغ، ترشح این هورمون در بالاترین سطح قرار دارد تا به افزایش قد، رشد استخوان‌ها و عضلات کمک کند. پس از پایان بلوغ و بسته شدن صفحات رشد استخوانی (معمولا پس از ۲۱ تا ۲۵ سالگی) ترشح هورمون GH کاهش می‌یابد و در دوره میانسالی به کمترین میزان خود می‌رسد.

علائم و علت پایین بودن هورمون رشد

به وضعیتی که سطح هورمون رشد از محدوده نرمال پایین‌تر است، کمبود هورمون رشد می‌گویند. این عارضه معمولا به دلیل مشکل یا آسیب غده هیپوفیز رخ می‌دهد و منجر به کم‌کاری هیپوفیز می‌شود.

از دیگر علل کمبود این هورمون می‌توان به عوامل ژنتیکی، تومورهای خوش‌خیم، آسیب به هیپوفیز یا هیپوتالاموس اشاره کرد. کمبود هورمون GH بزرگسالان و کودکان را به طور متفاوتی تحت تاثیر قرار می‌دهد.

علائم کمبود هورمون رشد در کودکان

کمبود هورمون رشد در کودکان باعثرشد ضعیفمی‌شود. نشانه اصلی کمبود آن، رشد آهسته قد در هر سال و پس از ۳ سالگی کودک است. بدین معنی که کودک سالانه کمتر از حدود ۳/۵ سانتی‌متر رشد قدی دارند. دیگر علائم کمبود GH در کودکان شامل موارد زیر هستند.

• چهره جوان‌تر و کودکانه‌تر نسبت به سن واقعی
• اختلال در رشد مو
• تاخیر در بلوغ
• چربی بیشتر بدن

علائم کمبود هورمون رشد در بزرگسالان

• کاهش حس خوشبختی
• افزایش چربی بدن، به‌ویژه در شکم
• افزایش خطر ابتلا به بیماری قلبی
• ضعف و کاهش توده عضلانی
• پوکی استخوان و افزایش خطر شکستگی
• افسردگی و اضطراب شدید
• عملکرد ضعیف در فعالیت روزانه و ورزش
• کاهش انرژی و بی‌حالی

هورمون رشد چه زمانی ترشح می‌شود؟

هورمون رشد به صورت یکنواخت در طول روز ترشح نمی‌شود، بلکه ترشح آن حالت پالسی و دوره‌ای دارد. بیشترین مقدار هورمون رشد در طول شب و هنگام خواب عمیق شبانه مرحله REM ترشح می‌شود.

به همین دلیل بسیار مهم است که کودکان تا قبل از ساعت ۱۱ شب بخوابند. اگر کودک در نیمه شب که اوج زمان ترشح هورمون GH است، بیدار باشند، این هورمون به میزان کافی ترشح نمی‌شود.

چه زمانی نیاز به تزریق آمپول هورمون رشد است؟

آمپول هورمون رشد، نسخه مصنوعی این هورمون به‌شمار می‌آید. سازمان غذا و داروی ایالات متحده FDAفرم مصنوعی GH را برای درمان برخی بیماری‌ها تایید کرده است فرم مصنوعی هورمون رشد فقط باید نسخه پزشک تزریق شود.

تزریق هورمون GH در کودکان، کوتاهی قد با علت ناشناخته و رشد ضعیف ناشی از برخی دلایل پزشکی، مانند موارد زیر را درمان می‌کند.

• کمبود هورمون رشد
• تولد نوزاد زودتر از موعد
• سندرم ترنر (یک اختلال ژنتیکی که بر رشد دختران تاثیر می‌گذارد.)
• سندرم پرادر-ویلی (یک اختلال ژنتیکی نادر که باعث ضعف عضلات، سطح پایین هورمون‌های جنسی و احساس گرسنگی مداوم می‌شود.)
• بیماری مزمن کلیه

بهترین سن برای تزریق هورمون رشد

قبل از بلوغ یا در ابتدای شروع بلوغ سن مناسب تزریق هورمون GH در دختران و پسران است. در این زمان، صفحات رشد استخوانی هنوز بسته نشده‌اند و امکان افزایش قد وجود دارد.

در واقع، بهترین سن تزریق هورمون رشد ممکن است در دختران و پسران کمی متفاوت باشد. پزشک براساس ویژگی‌های فردی و پایه سن استخوانی در مورد زمان مناسب تصمیم‌گیری می‌کند.

چه زمانی باید در مورد سطح هورمون رشد GH به پزشک مراجعه کنم؟

اگر شما یا فرزندتان علائمی مربوط به کمبود یا افزایش هورمون GH دارید، حتما از پزشک فوق تخصص غدد برای مشورت کمک بگیرید. همچنین در صورتی که تحت درمان برای سطح غیرطبیعی GH هستید، مهم است که به طور منظم به پزشک مراجعه کنید تا مطمئن شوید که درمان شما موثر است.

چگونه هورمون رشد را به طور طبیعی افزایش دهیم؟

برخی تحقیقات علمی نشان داده‌اند، راه‌هایی برای افزایش یا حفظ طبیعی سطح هورمون GH وجود دارند. این راه‌کارها شامل موارد زیر هستند

1. ورزش کردن
2. خواب کافی و باکیفیت
3. کاهش مصرف قند
4. کاهش چربی بدن
5. مکمل‌های آرژنین
6. روزه‌داری متناوب
7. کاهش استرس

راهنمای مراجعه به پزشک

برای معاینات تکمیل یدر این خصوص می توانید به درمانگاه تخصصی و فوق تخصصی ارمغان سلامت کودک مراجعه و با پزشک فوق تخصص غدد کودکان مشورت نمایید.